Ontdek de cultuur van de Sami: de oorspronkelijke bewoners van Noord-Scandinavië

Wie op vakantie gaat naar het noorden van Zweden en zich graag wat meer verdiept in de cultuur, maakt al snel kennis met de Sami: de oorspronkelijke bewoners van het hoge noorden. De Sami leiden een duurzaam leven, dicht bij de natuur. Het is het enige nog inheemse, of: originele, volk in Europa en het is belangrijk deze rijke cultuur te bewaren en er meer over te leren.

De Sami in Zweden

De Sami is een bevolkingsgroep uit Noord-Europa met een eigen taal, cultuur, klederdracht, religie en gebruiken. Ze bewonen de noordelijke delen van Zweden, Noorwegen, Finland en zelfs Rusland. Het gebied waar ze wonen kennen wij (in Nederland en België) onder de naam Lapland, maar zelf noemen ze het Sápmi: ‘het land van de Sami’. Het is onduidelijk hoeveel Sami er precies zijn, maar de meeste van hen (ca. 50.000 mensen) zouden in Noorwegen wonen. In Zweden wonen naar schatting ongeveer 20.000 Sami, verspreid over 35% van Zweden.

Het Samisch wordt in Zweden erkend als officiële minderheidstaal. Toch is er geen Samische standaardtaal: vooral het gesproken Samisch kent vele verschillende varianten. Het Samisch behoort tot de Oeraalse taalfamilie en is verwant aan het Fins en Estisch. Heel anders dus dan het Zweeds! Sámi National Day wordt gevierd op 6 februari, ter herdenking van het eerste Sámi-congres dat plaatsvond in Trondheim, Noorwegen, in 1917. Sinds 1993 is er de Sameting: het parlement in Zweden dat mensen van Sami origine vertegenwoordigt. De Sameting is gevestigd in Kiruna.

De Sami bevolking bewoont de prachtige natuur van het noorden al duizenden jaren en voelt zich dan ook zeer verbonden met de natuur. De traditionele Sami religie wordt ook wel gezien als animisme, een concept waarbij uitgegaan wordt van het gegeven dat alles op aarde kracht bezit en bezield kan zijn. Volgens deze gedachte hebben naast mensen ook bomen, wateren, bergen, donder en bliksem, grotten, etc. een ziel. Iedere berg of vallei heeft daarom een naam gekregen en het is niet verwonderlijk dat de Sami zeer duurzaam en milieuvriendelijk leven.

Van Nomadisch bestaan tot “modern” leven

Van oorsprong leiden de Sami een (semi-)nomadisch bestaan. De rendierhouderij is een belangrijke bron van inkomsten, maar let op: zeker niet alle Sami houden zich hiermee bezig. Er zijn zo’n 5000 rendierbezitters, waaronder mensen met slechts één dier. Het is dus slechts een deel van de Sami die aan rendierhouderij doet.

Veel Sami leiden tegenwoordig een modern leven en ze wonen echt niet alleen (meer) in het hoge noorden. Toch blijven ze vaak wel trouw aan bepaalde gebruiken, het erfgoed en de taal. Een voorbeeld daarvan is de joik: een van de oudste volksmuziekvormen van Europa. Er zijn verschillende typen joiks, maar vaak gaan de liedjes over elementen uit de natuur. In de bijgevoegde video krijg je een idee van joik (deze zanger won ooit de Zweedse Got Talent talentenjacht met een joik).

En dan is er nog Duodji: het Samische handwerk waarbij natuurlijke en zoveel mogelijk overtollige materialen gebruikt worden. Het zijn veelal maar niet uitsluitend praktische voorwerpen, zoals lepels, messen en kleding. De sieraden en accessoires die gemaakt worden zijn vaak rijk versierd. Wil je wat aanschaffen? Weet dan dat de prijs die je betaalt voor de producten gebaseerd is op het feit dat deze  allemaal met liefde en handwerk gemaakt zijn.

Een zwarte bladzijde in de geschiedenis

Toch is er ook een andere kant aan deze rijke en bijzondere geschiedenis. Eentje die ik helaas weinig tot niet terugzie op de toeristische websites, maar die wel belangrijk is om te vermelden omdat we ervan kunnen leren. Omdat het zo’n belangrijk deel van de geschiedenis van de Sami is, die tot op de dag van vandaag nog veel impact heeft. Het is een complex onderwerp en ik heb niet de illusie er alles van te weten, ondanks dat ik er steeds meer over probeer te lezen en leren. Ik wil zelf nog een hoop leren, maar geef je hierbij graag een handreiking, zodat je zelf verder kunt onderzoeken.

De Sami leefden in gebieden met veel waardevolle grondstoffen zoals zilver en erts. Daar kwamen ook overheden achter, die vervolgens het recht op het grondgebied opeisten. Het leidde tot een hardnekkig assimilatiebeleid tot halverwege de 20e eeuw. In het heel kort betekende dit o.a.: verplicht verzweedsen, bezoeken aan de (Christelijke) kerk en een verbod op het praktiseren van de eigen religie, een verbod op het spreken van het Samisch en uithuisplaatsingen van kinderen. Je kunt je vast voorstellen welke impact een dergelijke onderdrukking heeft op een samenleving.

Wat ik ervan begrijp is er lang niet over deze gebeurtenissen gesproken, omdat het een gevoelig onderwerp is. Er is nog veel verdriet en ook zijn er nog veel vooroordelen. Dat komt ook omdat er op scholen en in het nieuws weinig aandacht voor is. Dus zeker veel oudere mensen kennen de historie helemaal niet goed, maar ook jonge Sami spreken nog over pesten en onwetendheid, onder meer in het jongerenprogramma Tänk Till op Youtube. De Sami is inmiddels officieel erkend als minderheidsgroep, maar door alle gebeurtenissen voelen velen zich nog tweederangsburger.

Er is meer awareness nodig en precies dat is wat er nu langzaam verandert. Er is steeds meer aandacht voor en vooral jongeren informeren zich steeds beter. Bij ons in de buurt woont een gezin waarvan de vader tot de Sami behoort. Hun dochter van 12 wil graag de cultuur beter leren kennen en de Samische taal leren. En zij is daarin zeker niet alleen, vele jongeren zijn hun geschiedenis aan het (her)ontdekken. Dat is een positieve ontwikkeling!

Meer leren over de Sami

Wil je je meer verdiepen in de Sami? Hieronder deel ik een lijst met interessante bronnen om mee te beginnen.

• Tänk Till is een Youtubekanaal voor jongeren, onderdeel van UR (Sveriges Utbildningsradio, deel van de openbare omroep naast SR en SVT). Bekijk hun aflevering “The hate against sami people is like a legacy” met Engelse ondertitels.
• De documentaire Vilka svenskar var först? van UR play vertelt je meer over de historie van de Sami (wel in Zweeds).
• Interessante films en docu’s: Midnight sun, Sami Blood en Min Samiska Historia.

(Toeristische) plekken om te bezoeken

Je kunt op verschillende plekken kennismaken met de Samische cultuur in de vorm van lokale ambachten en diverse excursies. In Zweden zijn er diverse interessante plekken die je kunt bezoeken. Hieronder noem ik enkele daarvan.

• In Jokkmokk staat het Ájtte museum: een klein maar mooi museum en archief over de Sami. Lees hier mijn artikel over dit museum. Jokkmokk is sowieso een interessante plaats, met veel kleine ateliers en winkels met traditionele handwerken.
• In Arvidsjaur vind je Lappstaden. Dit is de grootst bewaarde Sami nederzetting die nog altijd in gebruik is. Lees hier mijn artikel over Lappstaden.
• Jamtli in Östersund is een openluchtmuseum waarbij je een reis door de tijd maakt. Dit museum gaat niet alleen over de Sami, maar heeft wel erg interessante informatie over de Samische geschiedenis en cultuur. Lees hier mijn artikel over Jamtli.
• Nordiska Museet is een prachtig museum in Stockholm dat naast vele andere tentoonstellingen, een zeer grote collectie heeft over de Sami. Het is een van mijn favoriete musea in Stockholm, dat echt veel moois te bieden heeft.

Daarnaast kun je terecht in Laponia en het Silvermuseet in Arjeplog. Ook de Jokkmokk wintermarkt (editie 2023 is van 2 t/m 4 februari) schijnt zeker een bezoek waard te zijn, maar weet dat alle accommodaties lang op voorhand zijn volgeboekt. Ik zou er zelf in ieder geval heel graag eens naartoe gaan. Een museum buiten Zweden dat diepe indruk op me maakte is het Arktikum museum in Rovaniemi. Ook hier werd uitgebreid stilgestaan bij de Samische geschiedenis en cultuur.

Tot slot: bezoek je Sápmi, respecteer de Sami cultuur en gewoonten tijdens je bezoek. Vergeet niet dat je een bezoeker bent van Sápmi, het land van de Sami bevolking.

Heidi en ik namen een podcast aflevering op waarin we een introductie gaven over de Sami. Luister naar de podcast via Spotify of ieder ander podcast platform.

Heb je aanvullingen of verbeteringen op dit artikel? Laat het weten in de reacties of stuur me een mailtje.